Türkiye'de yeni nesil tarihçilerin piri merhum Prof.Dr. Halil İnalcık derler. Osmanlı devri tarihçileri arasında onlarca isim sayılabilir. İlkçağ tarihçilerinin üstadı ise antikçağ Halikarnassos olarak adlandırılan günümüzdeki Batı Anadolu'da Bodrum'da dünyaya gelen Heredot kabul edilir. Aynı şekilde cofrafyacilar kendilerine Mısır İskenderiyeli Batlamyus'u örnek alırlar.
Bu listeyi uzatmak mümkün. Ama konu hangi sahada veya disiplin dalında ilk isim kim sorusuna cevap aramak değil. Türk kronikciler açısından orta çağ tarihçileri arasında Ermeni asıllı Urfalı Mateos dikkat çeker.
Çünkü Türklerin Anadolu'ya girişlerine tanıklık ettiği dönem hakkında önemli bilgiler aktarır. Adeta Ön Asya'nın fotoğrafını çeker. Bu cofafyada yaşayan kavimlerden, uygarlıklardan, dinlerden devletlerden, liderlerden söz eder. Bizi ilgilendiren bir başka yönü de Urfalı olmasıdır.
Edessalı/Urfalı Mateos Kimdir?
Edessalı Mateos ya da Urfalı Mateos, 1070 civarı; ö. 1137 sonrası) Edessa/Urfa şehrinde yaşamış Ermeni tarihçi ve keşiştir. Urfa’da doğup ve Urfa’da yaşamıştır. Manastır başrahipliği yapmıştır ve Urfa’da ölmüştür. İsmi; Urfa'ya gelerek Hıristiyanlığı yayan Havari Tateos'dan gelir.
Hangi tarihte doğup öldüğü konusunda şimdiye kadar net bir bilgi bulunmayan Ermeni asıllı Mateos’un yazdığı Vakayinâme’sinden hareketle, genellikle 1052-1136 yılları arasında yaşadığı ve 1136 yılından sonra öldüğü sanılmaktadır. Çünkü bu tarihten sonraki tarihi kayıtlar kitaba, kendisinin yerine gecen rahip Gregor tarafından konulmuştur.
Kitabının önemi
Urfa tarihi açısından önemli bilgiler içeren eseri, tarih kitabı olduğu kadar günlük olarak tutulmuş güzel bir nesir örneğidir. Orta Çağ’a dair bu bölgeyle ilgili kaynaklara bakıldığında ilk sırada Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162) adlı eseri zikretmek mümkündür.
Bölgeye dair en kapsamlı bilgileri içeren kaynaklardan biri olan bu eser, manastır başrahibi olan Mateos’un aynı zamanda burada yaşamış olan bir din adamı olması, bölgenin tarihi, Haçlı seferleri, Latin prenslerinin dönemleri ve Türklerin bölgedeki hâkimiyetine dair bilgiler içermesi açısından son derece önemlidir.
Ay ve yıl vererek ve önemli bulduğu olayları kayıt altına aldığı, tarih kitabı olduğu kadar günlük olarak tutulmuş önemli kroniğini (Ermenice: Zhamanakagrut‘iwn) 12. yüzyılın ilk yarısında yazmıştır ve eserinde 952 ila 1128/1129 tarihlerini ele almıştır. 1162/1163 tarihine uzanan kroniğin devamı rahip Gregor tarafından tamamlanmıştır.
Zira Urfalı Mateos, bu eseri ay ve yıl vererek ve önemli bulduğu olayları kayıt altına almıştır. Yine Urfa ve çevresindeki birtakım olayları günü gününe yazarak çok güzel tasvirler yapmıştır. Edebiyat açısından değerlendirildiğinde akıcı üslûbu, yer yer ruhi ve fiziki portrelere yer vermesi bakımından oldukça önemlidir. Bu eserin 1136 tarihinden sonraki bölümünü talebesi Papaz Grigor yazmıştır.
Urfalı Mateos Kısas'tan mı?
Kısas, Şanlıurfa ilinin 12 km güney doğusunda Tektek Dağları’na giden yolun üzerinde, Harran Ovası’nın başlangıcında yeralıyor.
Dili, geleneği-göreneği ve yaşam biçimi bakımından çevresindeki köylere benzemeyen, fakat şehir merkezi ile benzerlik gösteren ve Şanlıurfa merkezine bağlı bir Türkmen köyüdür.
1992 yılında belde olmuştur. Kısas adının tarih olarak geçtiği en eski kaynakta, 1035 yılında Arapların hâkimiyetindeki Kısas’a Urfa’daki Bizanslıların akınlar yaptıklarından söz edilir.
Kısas adından bahseden diğer eski bir kaynak ise Urfalı Mateos’tur. Vak’ayinâme’sinde ünlü Selçuklu kumandanı Sâlâr-ı Horasan’ın (1065 yılında) Urfa’ya gelişinden “... Sâlâr-ı Horasan, Urfa memleketine geldi ve Çalap (Culap) üzerine yürüdü. Oranın muhtelif yerlerinde şiddetli katliamlar icra etti ve birçok insanı da esarete sürükledi.
Sonra Deb denilen kaleye karşı yürüdü. Oranın halkını kâmilen kılıçtan geçirdi. Sonra da Ksaus denen yere gelip karargâh kurdu. Urfa’da bulunan 4000 atlı ve piyade Roma askeri, Türklere karşı yürüyüp Ksaus’a yakın bir yer olan Tılag’a geldiler, bunu gören Sâlâr-ı Horasan askerlerine hücum emrini verdi.
Fakat Roma askerleri muharebe daha başlamadan önce kaçtılar... Müslümanlar onları şehrin hendeğine kadar kovaladılar.” diye bahsedilmektedir. Buradan da anlaşılıyor ki Türkler ilk kez 1065 yılında Kısas’a kadar gelmişlerdir.
Urfalı Ermeni başrahip Mateos'un bu eski Bizans yerleşkesi Ksaus/Kısas'tan olduğu düşünülmektedir. Ailesi Ksaus'ta yerleşiktir.
Deyr-i Yakub /Yakub Manastırı
Deyr-i Yakub (Yakub Manastırı), Merkeze 10 km. uzaklıkta, güneydeki dağların üzerinde yer alır. Halk arasında Hz. İbrahim Peygamber’in mücadele ettiği Kral Nemrud’un burayı sayfiye alanı olarak kullandığına inanılır. Bu bölgedeki yapıya halk arasında “Nemrud’un Tahtı” denilmektedir.
Manastırın kuzeybatısında yer alan anıt mezarda kitabeler yer alır. Bu mezar anıtında, doğuya bakan pencerenin altında iki satırlık kitabe mevcuttur.
Bu kitabenin ilk satırı Grekçe (Eski Yunanca), ikincisi satırı Pamyra Süryanicesi ile yazılmıştır. Her iki yazıtta da şu cümle yazılıdır : “ Şardu Bar Ma’nu’nun karısı Amaşşemeş” Bu yazıtlardan bu yapının adı geçen kişi için yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Yazıt, muhtemelen 2. yüzyılın sonuna veya 3. yüzyılın başlarına aittir. Manastırın da bu tarihlerde yaptırıldığı tahmin edilmektedir.
Urfalı Mateos bu manastırda yaşamış, kitabını burada yazmış ve burada ölmüştür. Mezarı da muhtemelen manastır içindeki ölülerin gömüldüğü mahzendedir.
Kitapta Urfa'da yaşanan bazı olaylar hakkında bilgiler
Urfa da yaşanan kuraklık yüzlerce yıl öncede gerçekleşmiş. Mateos bu konuda şu bilgiyi verir; "Ermeni Takviminin 481 yılında (14 Mart 1032 – 12 Mart 1033), her tarafta şiddetli bir kıtlık oldu ve birçok insan öldü.
Birçok kimseler, yiyecek yokluğundan dolayı, karılarını ve çocuklarını sattılar. İnsanlar o kadar elim hale gelmişlerdi ki, konuşurken bile düşüp ölüyorlardı. Böylelikle yeryüzü, kıtlık sebebi ile viraneye döndü".
Ömür Çelikdönmez / www.habersanliurfa.net
Seçilmiş Kaynakça
http://www.sanliurfa.gov.tr/kiliseler
https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-80774/urfali-mateos.html
https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-80873/kisas-koyu-ve-kisasli-asiklar.html
https://www.sanliurfa.bel.tr/icerik/239/624/deyr-yakup-yakup-manastiri
https://www.tarihikadim.com/urfali-mateosun-vekayinamesinden-turkler-hakkinda-7-alinti/
https://www.houshamadyan.org/tur/haritalar/halep-vilayeti/urfa/din/kiliseler.html
Yıldız DEVECİ BOZKUŞ, Selahattin GÜLER , Urfa Tarihçesi ve Urfa'da Bulunmuş Ermenice Yazıtlar, Kültür Araştırmaları Dergisi Sayı: 12 Shf. 63 -88, https://www.acarindex.com/kultur-arastirmalari-dergisi/urfa-tarihcesi-ve-urfada-bulunmus-ermenice-yazitlar-1095872
Hrant D. Andreasyan (Çevirmen), Urfalı Mateos Vekayi-Namesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162), Türk Tarih Kurumu, 2000