Urfa’dan kimler gelmiş kimler geçmiş? Harout Bertanian/Bartanian da bunlardan biri. Harout Bertanian/Bartanian diğer ismi ile Chval-Yertanyan; kayıtlardaki Urfalı en eski udi sanatçısı. İsminin farklı anlamları var. Soyadı Bertan; hoş kokulu dağ otu, özgürlüğe kaçan gibi anlamlar içerir. Farsça/Kürtçe bir kelime. Ayrıca hasır otu olarak bilenen ve hasır yapımında kullanılan berdi isimli başka bir bitkiden söz edilir. Anne ve babası Urfa doğumlu olan bu sanatçı, 6 Mart 1934'te Halep’te dünyaya gelir.
Urfa merkezde Bardakçonts mahallesinde yaşayan babası Hagop ile annesi Mary, Ermeni isyanlarından sonra güvenlik amaçlı uygulanan Tehcir ile 1915’te günümüzde Suriye sınırları içerisinde kalan Ayn El Arap diğer ismiyle Kobani’ye sürgün edilir. 30 Eylül 1915'de Urfa'da eyleme başlayan Ermeniler, şehrin batı yakasındaki yüksek bir tepe üzerine kurulmuş mahallelerine çekilerek mahallelerinin tüm girişlerini barikatlarla kapattılar.
Bu ilk aşamadan sonra, Müslümanlara ait evlere saldırarak çatışmaların başlamasını sağladılar. Urfa'daki polis ve jandarma birlikleri isyanı bastırmada yetersiz kalınca Halep'teki askeri birlikler Urfa'ya sevk edildi. İki hafta süren şiddetli çarpışmalar sonunda isyan bastırıldı. Ancak başlangıçta tehcirden muaf olan Urfa Ermenileri, bu isyandan sonra tehcire tabi tutulmaktan kurtulamadılar. Urfalı Hagop ve Mary, Arappınarı/Ayn El Arab/Kobani kasabasında birleşir ve evlenirler. O tarihte 1500 Ermeni aile Aynel-Arap’ta bulunmaktadır.
1921'de Türkiye ile Fransa arasındaki Ankara Anlaşması ile Türkiye-Suriye sınırları belirlenince Bertanian ailesi ve diğer Ermenilerin Suriye’nin kuzeyindeki Kürt bölgelerinin Cizre, Nusaybin, Mardin ve Şanlıurfa ile bağlantısı kesilir. Fransız işgalinde kalan bölgede yaşamlarını sürdürürler. Harut, 5 yaşındayken babası Hagop yakalandığı hastalıktan kurtulamaz, ölür. Ekonomik zorluk çeken annesi Mary, bir Fransız kadına ev işlerinde yardım erde ve aldığı parayla ailesinin geçimini sağlar.
Harout Bertanian Ayn El Arap’ta sekiz yaşında iken şarkı söylemeye başlar ve sesi komşularının dikkati çeker. Bunlardan her pazar Sharagani/Surp Sahagian kilisesine giden yirmi beş yaşındaki Krikor İstambulyan şarkı söylediğini duyunca sesinin sekiz yaşındaki birine göre harika olduğunu düşünür ve onu American Oriental Society/Amerikan Doğu Toplumuna bağlı Sharagani kilisesine götürür.
Küçük Harout Bertanian ailesi Halep’e göç edinceye kadar her pazar Sharagani kilisesinde ilahi söyler. Babasından 6 yıl sonra; Harut'un ikiz kardeşi Garo da11 yaşında ölünce annesi Mary ailesini Halep’e taşır. Küçük Harut 12 yaşında berber çırağı olarak işe başlar. Daha sonra babasından yadigar altın saati satarak bir ud satın alır be musiki süreci böyle başlar. Harout 19 yaşındayken seçmelere katılır. Resmi Halep radyosunda işe girer. Halep Radyosunun müzik programlarında, dönemin Suriyeli ünlü Arap klasik müziği sanatçılarının yanında canlı şarkı söyler, onlara eşlik eder, vokalistlik yapar.
26 yaşında Harout, berber olarak yaptığı işlerle kendisini ve ailesini geçindirirken, profesyonel şarkıcılık kariyerine devam etmek için annesi ve teyzesiyle birlikte Beyrut, Lübnan'a taşınmaya karar verir. Aile Beyrut’ta Urfalı veya dedeleri Urfalı olan Ermenilerin, "bnp nırıŞuı (nor Urfa) yani "Yeni Urfa" adıyla kurdukları mahalleye yerleşirler. Harout Bertanian/Bartanian Beyrutta hem berberlik mesleğini sürdürür hem de musiki etkinliklerine katılmaya devam eder. Kısa sürede hem yanık sesi hem de ud icrası ile çevresinde tanınır. Bu arada uzun yıllar hayatını şenlendirecek eşi Hripsimeh Kevorkian ile tanışırlar. İki de aynı semtte oturmaktadır. Harout Bertanian, 1962'de Beyrut’ta Hripsimeh Kevorkian ile hayatını birleştirir.
1966'da Harout, başlangıçta 500 katılımcının Arapça müzik ve şarkı kategorilerinde yarıştığı Studio el-Fann'ın ulusal televizyonda ilk kez yayınlanan yarışmasına katılır. Studio El Fan; ünlü televizyon yönetmeni ve yapımcı Simon Asmar ve Alfred Barakat tarafından yaratılan,Arap dünyasının Lübnan'daki ilk yıldız yapımcısı yetenek gösterilerinden biriydi. Harout, Lübnan Televizyonu ekranına çıkmadan önce çeşitli seçim aşamalarından geçer. Proğram başladığında Harout, kendisini diğer dört yarışmacıyla birlikte finalde bulur. Ud çalarken şarkı söyleyen tek Ermeni ve dolayısıyla Arap olmayan katılımcı olan Harout, tüm Arapça konuşulan dünyada televizyonda yayınlanan prestijli gösteride birincilik kazanarak zirveye tırmanmayı başarır. Ancak Harout, Ermeni cemaatinden tebrik beklerken kendisine Ermeni süsü verilen Arap bir ressam olmakla itham edilir. Canlı yayınlanan program sırasında programın yapımcılarıyla konuşmak üzere çağrıldı ve kendisine gerçekten Ermeni olup olmadığı soruldu. Bunun nedeni, görünüşe göre televizyon kanalı, 1960'larda temsili açısından oldukça etkileyici olan Ermeni cemaatinden çok sayıda telefon almıştı. Cemaat, Harut'un en başından Ermeni olduğunu sorgulamış ve "Arap ressam" gibi görünen biri tarafından Ermeni kimliğine büründüğü için özür talep etmişti.
Geleneksel kıyafetleri içinde Urfa ve yöresinden kadınlar (Kaynak: Album de la Mission de Mésopotamie et d'Arménie confiée aux Frères-Mineurs Capucins de la Province de Lyon, 1904. Fotoğraf: Peder Raphael).
Suriye ve Lübnan’dan sonra Harout Bartanian, diğer akrabalarının daveti ile ABD’ye göç etti. Yıllar geçti ve 10 Mayıs 1992'de Harout, 1962'de tuttuğu gibi, sevdiği eşi Hrip’in aynı şefkatli elini tuttuğunda ayrılık zamanı gelip çatmıştı. Hripsimeh Kevorkian, sevdiklerinin yanında, onların acı dolu bakışları altında yaşama veda etti. Hripsimeh Kevorkian’ın ölümünden sonra acısıyla boğuşan Harout Bartanian’ı mutlu eden yeni aile bireylerinin aralarına katılması oldu. Hripsimeh ve Harut adında bir kız diğeri erkek iki torunu dünyaya geldi. Harout Bartanian da 20 yıl sonra sağlığı kötüleşti ve 2012'de Noel arifesinde düştü ve Leğen (pelvis) kemiği kırıldı. Bununla birlikte, yıllarca diyabetle mücadele etti ve insülin tedavisi sağlığına zarar verdi. Harout 10 Mart 2015'te öldüğünde, geriye miras olarak Hagop, Meryem, Garbis ve Kevork adlı dört çocuğuyla, Urfalı babaannesinden dinlediği ve yorumladığı Urfa yöresinin türkülerini bıraktı. Ana dili Ermenicenin yanı sıra Çok iyi derecede Arapça biliyordu. İngilizce ve Türkçe konuştuğu da söyleniyor.
Ermeni diaspora müzikolojisi araştırmacısı Etnomüzikolog Bedros Alahaidoyan’ın çalışmaları sayesinde aile kökleri Urfa’ya uzanan Harout Bartanian hakkında bilgi sahibi olduk. Kendisi de 1934 Lübnan doğumlu olan Bedros Alahaidoyan’ın Palu ve Van Ermenilerinden derlediği türküleri yayınladığı kitapları var. Harout Bartanian sadece anne ve babasının Urfalı olması ile değil aynı zamanda Urfa müzik tarihindeki bir çok önemli eseri günümüze aktarmasından dolayı da Urfalı sayılır. Houshamadyan sitesi, ataları Urfalı olan Alahaydoyents çıkmazı sakinlerinden müzikolog Bedros Alahaidoyan tarafından derlenip kaydedilen şarkı ve dans müziklerini sunuyor. 1980'lerden başlayarak, Bedros Alahaidoyan, 1915 sürgününden hayatta kalanları aramak için diasporadaki Ermenilerin yaşadığı şehir ve kasabaları gezdi ve onlardan memleketlerine ve köylerine dair ender şarkılar ve anekdotlar topladı. 1990'ların başında Bedros Alahaidoyan, Harout Bartanian (1934-2015) ile Kaliforniya, Glendale'deki Alahaidoyan konutunda bir araya geldi. Bartanian, Urfalı bir vokalist ve ud sanatçısıydı. Bu toplantıda Bartanyan, babaannesi başta olmak üzere tamamı Urfalı büyüklerinden öğrendiği 12 şarkıyı seslendirdi:
1- Aman, Es Beshlonts Aghchina (Aman Tanrım, Beşlo Kızı)
2- Akh, Mariam (O, Meryem)
3- Aghvor Aghchig Hos Yegour (Gel Güzel Kız)
4- Aghchin Aghkeg Maz Ounis (Kızım, Güzelliğin Var) Saç)
5- Antsrev Gouka Lernere (Dağlarda Yağmur Yağıyor)
6- Egan Danoghnin (Gelini Almaya Geldiler)
7- Evet G'ertniya Djampakis (Yolda Yürüyordum)
8- Yergou Yazma Madni Mi (İki Peçe, Bir Yüzük)
9- Mer Harse Kherov, Pesan Bekherov (İyiliğiyle Gelinimiz, Bıyıklı Damat)
10- Mshmshi Dzare Chretsi (Kayısı Ağacını Suladım)
11- Nsder e Horoun Daga (Kuyunun Dibinde Oturuyor)
12- Kner e, Krdner e (Uyudu, Terledi)
Ömür Çelikdönmez / www.habersanliurfa.net
Kaynakça
https://akunq.net/tr/?p=270
https://www.youtube.com/watch?v=hFah5vThzGg
https://www.bbc.com/arabic/art-and-culture-49667764
https://www.international.ucla.edu/armenia/article/232884
https://www.arasyayincilik.com/basindan/ermenistanin-halepsizleri/
https://m.bianet.org/bianet/siyaset/61900-urfali-haci-halilin-anisina
https://asbarez.com/a-tribute-to-the-life-and-work-of-bedros-alahaidoyan/
https://www.ancestry.com/search/collections/2966/?name=_KEVORKIAN
https://team-aow.discuforum.info/t3605-Urfa-Germus-koyu-Ermeni-Kilisesi.htm
https://www.kurdistan24.net/tr/story/31226-K24-ÖZEL---Kobani’de-kilise-açıldı
https://soundcloud.com/user-443604653/sets/songs-from-ourfa-harout-bartanian
https://armenopole.com/armenian-ethnomusicology-with-bedros-alahaidoyan.html
https://www.the961.com/lebanon-bids-farewell-to-legendary-star-maker-simon-asmar/
https://www.agos.com.tr/tr/yazi/27185/suriyeli-hiristiyanlar-savas-ile-goc-arasinda-yasam
https://www.habersanliurfa.net/yazarlar/omur-celikdonmez/urfa-nin-yetimleri-ermeniler/31654/
https://hyetert.org/2022/10/04/a-tribute-to-the-life-and-work-of-bedros-alahaidoyan-asbarez-com/
https://xn--ngbd3gbhc.vip/vide/2e2d54d/harout-bartanian-yertanian-armenian-teletime-oud-performance
https://www.dailystar.com.lb/Arts-and-Ent/Culture/2019/Sep-13/491511-television-legend-simon-asmar-dies-at-76.ashx
https://www.houshamadyan.org/mapottomanempire/vilayetaleppo/ourfa/local-characteristics/song-alahaidoyan-collection1.html
https://www.lorientlejour.com/article/1186228/simon-asmar-sen-est-alle-un-chapitre-de-lhistoire-de-la-tele-libanaise-se-referme.html
Ömür bey, tebrik ederim hakikatleri nasilda resmi görüşe göre evrilme beceriniz süper. Kaynak gösterdiğiniz Bianet asla "tedbir amaçlı tehcir uygu***dı" diye yazmaaz.